Η φύση της παραδοσιακής πολυφωνίας στα Επτάνησα

Σημείωση: Αναδημοσίευση του ομώνυμου άρθρο μου από το ένθετο "Τέχνης Λόγια" της εφημερίδα "Ημέρα Ζακύνθου" τη Μ. Τετάρτη 27/4/2016. Στόχος του, η επιγραμματική παρουσίαση της πρωτότυπης θεώρησης του θέματος, ώστε να αποτελέσει ερμηνευτικό-ερευνητικό έργαλείο για μελετητές αντίστοιχων μουσικών ιδιωμάτων.

Η φύση της παραδοσιακής πολυφωνίας στα Επτάνησα

Έχοντας μεγαλώσει στη Ζάκυνθο, άκουγα από μικρή ηλικία ότι η παραδοσιακή πολυφωνία των Επτανήσων οφείλεται στη μακρόχρονη παραμονή των Βενετών (στη Ζάκυνθο 1485-1797) και στη δυτικοευρωπαϊκή αρμονία που αυτοί έφεραν μαζί τους.

Σιγά-σιγά ωστόσο αντιλήφθηκα ότι οι κανόνες της αρμονίας δεν ακολουθούνται στην εν λόγω πολυφωνία. Αντίθετα, πρόκειται για μια μουσική «τροπική». Στους τρόπους, η κίνηση των φωνών είναι πιο ελεύθερη, χωρίς να ακολουθούνται οι κανόνες που διέπουν τις δυτικοευρωπαϊκές κλίμακες. Η παραδοσιακή επτανησιακή πολυφωνία τραγουδιέται στο λεγόμενο «Ιόνιο» τρόπο.

Κατά τη διάρκεια των μεταπτυχιακών μου σπουδών στο Παρίσι είχα την ευκαιρία να ερευνήσω την παραδοσιακή πολυφωνία άλλων χωρών όπου και άκουσα, έκπληκτος, το ίδιο μουσικό ιδίωμα σε άλλες χώρες, όπως στα παραδοσιακά «klapa» της Κροατίας και στην εκκλησιαστική μουσική της Σερβίας. Παράλληλα, το ιδίωμα αυτό δεν εμφανίζεται στην ίδια την Ιταλία. Πώς γίνεται λοιπόν η Βενετία να θεωρείται πηγή του, αλλά η ίδια να μην διασώζει δείγματά του;

         Μερικά χρόνια πριν είχα διαβάσει τις διαφωτιστικές διαλέξεις του Leonard Bernstein στο Harvard, με τίτλο The unanswered question (Το αναπάντητο ερώτημα). Εκεί κατάλαβα ποια είναι η φύση της λεγόμενης «πεντατονικής κλίμακας» (μαύρα πλήκτρα του πιάνου) και για ποιο λόγο τη συναντάμε σε τόσο διαφορετικούς μουσικούς πολιτισμούς όπως της Ηπείρου (λαϊκό κλαρίνο), της Αφρικής, της Κίνας και των Ινδιάνων της Αμερικής. Γιατί βέβαια, στην περίπτωση αυτή δεν μπορεί να ισχυριστεί κανείς ότι αυτοί οι πολιτισμοί επηρεάστηκαν από την ίδια πηγή. Αυτό που συμβαίνει είναι ότι η πεντατονική κλίμακα αποτελεί μια αρχετυπική κατάσταση (μουσική και ηχητική), η προέλευση της οποίας ανάγεται στη λεγόμενη «στήλη των αρμονικών».

           Τι είναι η στήλη των αρμονικών; Με απλά λόγια, όταν τραγουδάμε μια νότα, μέσα σε αυτήν συνηχεί μια μείζονα συγχορδία. Παίρνοντας, για παράδειγμα, σαν «θεμέλιο» τη νότα σολ, οι πρώτες νότες της συγχορδίας είναι οι εξής (η έντασή τους μειώνεται καθώς ανεβαίνουμε προς τα πάνω):

         Οι νότες μι και ντο βρίσκονται εδώ στο φυσικό τους κούρδισμα, που δεν αντιστοιχεί στο λεγόμενο «συγκερασμένο κούρδισμα» που συναντάμε στα σύγχρονα μουσικά όργανα και που εφαρμόστηκε από την εποχή του Μπαρόκ και μετά.

Η απάντηση στο ερώτημα της προέλευσης της παραδοσιακής επτανησιακής πολυφωνίας, της διάδοσής της σε διάφορα μέρη του κόσμου, και της αδυναμίας εύρεσης κάποιας κεντρικής επιρροής (γεωγραφικής, ιστορικής, εθνικής κ.α.), βρίσκεται επίσης στη στήλη των αρμονικών. Κάποια στιγμή παρατήρησα ότι στην εν λόγω πολυφωνία συναντάμε κατά κύριο λόγο τρεις συγκεκριμένες θέσεις (σχηματισμούς φωνών – συνηχήσεις), που προκύπτουν από συνεχόμενες νότες στη στήλη των αρμονικών (στη θέση ΙΙΙ, το ασυγκέραστο μι έχει ανεβεί στο συγκερασμένο φα):

 

            Οι θέσεις αυτές λειτουργούν σαν φωνητικά «μπλοκ» στην εν λόγω πολυφωνία, με κάθε νότα της μελωδίας να «ενισχύεται» από μία από αυτές. Με τον τρόπο αυτό καταλήγουμε στον παρακάτω πίνακα (σε παρένθεση σημειώνονται οι αντίστοιχες «θεμέλιοι»):

           Συνεπώς, η παραδοσιακή επτανησιακή πολυφωνία αποτελεί, όπως και η πεντατονική κλίμακα, μια αρχετυπική ηχητική κατάσταση, γι’ αυτό και απαντάται σε διάφορα μέρη του κόσμου. Η φύση δε της πολυφωνίας αυτής την αποκαθηλώνει σαν κάτι το «ξενόφερτο», κατηγορία που για αιώνες της επέρριπταν, όπως γενικότερα σε όλη τη μουσική των Επτανήσων (αν και αυτό αποτελεί το θέμα ενός άλλου άρθρου).

Σαν μουσικό παράδειγμα, όπου οι παραπάνω θέσεις φαίνονται στην πράξη, παρατίθεται η ζακυνθινή Αρέκια «Ω γλυκυτάτη μου άνοιξη» (Ζάκυνθος-Puglia – Μουσική, ήθη, έθιμα, Ζάκυνθος, 2001, σελ. 186). Οι ίδιες θέσεις εξάλλου (ή παραλλαγές τους) συναντώνται και στην παραδοσιακή εκκλησιαστική μουσική της Ζακύνθου.

Διονύσης Μπουκουβάλας

Συνθέτης

κλικ στην εικόνα για μεγαλύτερο μέγεθος