Η φύση της παραδοσιακής πολυφωνίας στα Επτάνησα

Σημείωση: Αναδημοσίευση του ομώνυμου άρθρο μου από το ένθετο "Τέχνης Λόγια" της εφημερίδα "Ημέρα Ζακύνθου" τη Μ. Τετάρτη 27/4/2016. Στόχος του, η επιγραμματική παρουσίαση της πρωτότυπης θεώρησης του θέματος, ώστε να αποτελέσει ερμηνευτικό-ερευνητικό έργαλείο για μελετητές αντίστοιχων μουσικών ιδιωμάτων.

Η φύση της παραδοσιακής πολυφωνίας στα Επτάνησα

Έχοντας μεγαλώσει στη Ζάκυνθο, άκουγα από μικρή ηλικία ότι η παραδοσιακή πολυφωνία των Επτανήσων οφείλεται στη μακρόχρονη παραμονή των Βενετών (στη Ζάκυνθο 1485-1797) και στη δυτικοευρωπαϊκή αρμονία που αυτοί έφεραν μαζί τους.

Σιγά-σιγά ωστόσο αντιλήφθηκα ότι οι κανόνες της αρμονίας δεν ακολουθούνται στην εν λόγω πολυφωνία. Αντίθετα, πρόκειται για μια μουσική «τροπική». Στους τρόπους, η κίνηση των φωνών είναι πιο ελεύθερη, χωρίς να ακολουθούνται οι κανόνες που διέπουν τις δυτικοευρωπαϊκές κλίμακες. Η παραδοσιακή επτανησιακή πολυφωνία τραγουδιέται στο λεγόμενο «Ιόνιο» τρόπο.

Κατά τη διάρκεια των μεταπτυχιακών μου σπουδών στο Παρίσι είχα την ευκαιρία να ερευνήσω την παραδοσιακή πολυφωνία άλλων χωρών όπου και άκουσα, έκπληκτος, το ίδιο μουσικό ιδίωμα σε άλλες χώρες, όπως στα παραδοσιακά «klapa» της Κροατίας και στην εκκλησιαστική μουσική της Σερβίας. Παράλληλα, το ιδίωμα αυτό δεν εμφανίζεται στην ίδια την Ιταλία. Πώς γίνεται λοιπόν η Βενετία να θεωρείται πηγή του, αλλά η ίδια να μην διασώζει δείγματά του;

         Μερικά χρόνια πριν είχα διαβάσει τις διαφωτιστικές διαλέξεις του Leonard Bernstein στο Harvard, με τίτλο The unanswered question (Το αναπάντητο ερώτημα). Εκεί κατάλαβα ποια είναι η φύση της λεγόμενης «πεντατονικής κλίμακας» (μαύρα πλήκτρα του πιάνου) και για ποιο λόγο τη συναντάμε σε τόσο διαφορετικούς μουσικούς πολιτισμούς όπως της Ηπείρου (λαϊκό κλαρίνο), της Αφρικής, της Κίνας και των Ινδιάνων της Αμερικής. Γιατί βέβαια, στην περίπτωση αυτή δεν μπορεί να ισχυριστεί κανείς ότι αυτοί οι πολιτισμοί επηρεάστηκαν από την ίδια πηγή. Αυτό που συμβαίνει είναι ότι η πεντατονική κλίμακα αποτελεί μια αρχετυπική κατάσταση (μουσική και ηχητική), η προέλευση της οποίας ανάγεται στη λεγόμενη «στήλη των αρμονικών».

           Τι είναι η στήλη των αρμονικών; Με απλά λόγια, όταν τραγουδάμε μια νότα, μέσα σε αυτήν συνηχεί μια μείζονα συγχορδία. Παίρνοντας, για παράδειγμα, σαν «θεμέλιο» τη νότα σολ, οι πρώτες νότες της συγχορδίας είναι οι εξής (η έντασή τους μειώνεται καθώς ανεβαίνουμε προς τα πάνω):

         Οι νότες μι και ντο βρίσκονται εδώ στο φυσικό τους κούρδισμα, που δεν αντιστοιχεί στο λεγόμενο «συγκερασμένο κούρδισμα» που συναντάμε στα σύγχρονα μουσικά όργανα και που εφαρμόστηκε από την εποχή του Μπαρόκ και μετά.

Η απάντηση στο ερώτημα της προέλευσης της παραδοσιακής επτανησιακής πολυφωνίας, της διάδοσής της σε διάφορα μέρη του κόσμου, και της αδυναμίας εύρεσης κάποιας κεντρικής επιρροής (γεωγραφικής, ιστορικής, εθνικής κ.α.), βρίσκεται επίσης στη στήλη των αρμονικών. Κάποια στιγμή παρατήρησα ότι στην εν λόγω πολυφωνία συναντάμε κατά κύριο λόγο τρεις συγκεκριμένες θέσεις (σχηματισμούς φωνών – συνηχήσεις), που προκύπτουν από συνεχόμενες νότες στη στήλη των αρμονικών (στη θέση ΙΙΙ, το ασυγκέραστο μι έχει ανεβεί στο συγκερασμένο φα):

 

            Οι θέσεις αυτές λειτουργούν σαν φωνητικά «μπλοκ» στην εν λόγω πολυφωνία, με κάθε νότα της μελωδίας να «ενισχύεται» από μία από αυτές. Με τον τρόπο αυτό καταλήγουμε στον παρακάτω πίνακα (σε παρένθεση σημειώνονται οι αντίστοιχες «θεμέλιοι»):

           Συνεπώς, η παραδοσιακή επτανησιακή πολυφωνία αποτελεί, όπως και η πεντατονική κλίμακα, μια αρχετυπική ηχητική κατάσταση, γι’ αυτό και απαντάται σε διάφορα μέρη του κόσμου. Η φύση δε της πολυφωνίας αυτής την αποκαθηλώνει σαν κάτι το «ξενόφερτο», κατηγορία που για αιώνες της επέρριπταν, όπως γενικότερα σε όλη τη μουσική των Επτανήσων (αν και αυτό αποτελεί το θέμα ενός άλλου άρθρου).

Σαν μουσικό παράδειγμα, όπου οι παραπάνω θέσεις φαίνονται στην πράξη, παρατίθεται η ζακυνθινή Αρέκια «Ω γλυκυτάτη μου άνοιξη» (Ζάκυνθος-Puglia – Μουσική, ήθη, έθιμα, Ζάκυνθος, 2001, σελ. 186). Οι ίδιες θέσεις εξάλλου (ή παραλλαγές τους) συναντώνται και στην παραδοσιακή εκκλησιαστική μουσική της Ζακύνθου.

Διονύσης Μπουκουβάλας

Συνθέτης

κλικ στην εικόνα για μεγαλύτερο μέγεθος

Αλέκου Ξένου - Συμφωνικά Έργα (CD)

Η πρώτη σημαντική δισκογραφική κυκλοφορία για τον Αλέκο Ξένο, που έφερε εις πέρας η Ένωση Ζακυνθίων της Αθήνας. Τη συμφωνική ορχήστρα της Ελληνικής Ραδιοφωνίας διευθύνει ο Ευθύμιος Καβαλλιεράτος. Τη μουσικολογική επιμέλεια και τα κείμενα υπογράφει ο ίδιος καθώς και ο Ζακυνθινός δικηγόρος, λογοτέχνης και λαογράφος Νίκιας Λούντζης, ο οποίος έχει υπογράψει και μια τρίτομη ιστορία της Ζακυνθινής μουσικής (έργο ιδιωματικό, και σίγουρα ασχολούμενο με πολύ περισσότερα θέματα από ότι ο τίτλος του μαρτυρά).

Το πρώτο έργο (Συμφωνία αρ. 1 – «της αντίστασης») ανήκει στα "στρατευμένα" του συνθέτη. Στα άλλα δύο αντιθέτως, η εξωμουσική έμπνευση τα κατατάσει στην πολιτικοποιημένη τέχνη με την ευρύτερη έννοια του όρου.

Κυριάκος Σφέτσας: Silent days

-->

Ο δίσκος Silent days («σιωπηλές μέρες») του Κυριάκου Σφέτσα κυκλοφόρησε το 1991. Περιλαμβάνει δύο από τα αγαπημένα μου έργα του, τις "Τρεις μπαλάντες" για πιάνο και τα "Τέσσερα τραγούδια σε ποίηση Charles Cotton" για φωνή και πιάνο. Εξαιρετική μουσική εξαιρετικά παιγμένη.

Η παρακάτω περιγραφή προέρχεται από την ιστοσελίδα του συνθέτη:

Ημέρες σιωπής η χρόνος περισυλλογής. Αν έχεις απολέσει σημαντικά πράγματα, κι αν (κατά Καβάφη) «δεν μπορείς να κάμεις την ζωή σου όπως την θέλεις», προσπάθησε τουλάχιστον να περισώσεις ότι σου απόμεινε, και ζήσε τον βαθύ κόσμο της σιωπής. Εκεί, ακούγονται πολλές μυστήριες μουσικές, που ξεψυχούν πάραυτα στο... αλαλάζον φως της μέρας.

Το Silent Days είναι τίτλος δηλωτικός, ιδεολογικού και αισθητικού περιεχομένου, και ουδεμία μουσική ειδική σχέση έχει με τα έργα (διαφόρων στυλ και αποχρώσεων) που περιέχονται στο δίσκο. Υπογράμμιζε το 1991, όπως και σήμερα άλλωστε, μια χειρονομία που με ήθελε να αντιτάσσομαι, δια της σιωπής και της ενάργειας, στην ευτέλεια, την αφασία και τον αριβισμό.

Τα παρακάτω σχόλια προέρχονται από προσωπική επικοινωνία με το συνθέτη:

Στο ντούο (Remembrance) για σαξόφωνο και πιάνο, μετά το senza tempo της αρχής, δηλαδή από την έναρξη του πεντάσημου ρυθμού, επικρατεί μια συνεχής κίνηση στο βασίλειο των ανατολικών «τρόπων». Κάποτε ο μέγας λαϊκός οργανοπαίχτης Βασίλης Σούκας, με τον οποίο ο Σφέτσας είχε συνεργαστεί αρκετά και ο οποίος έπαιζε από μνήμης έργα του, του είχε πει ότι θα ήθελε να το ακούει επί μακρόν για να αποσπάσει μυστικά, για το πως δηλαδή μπορεί κανείς να ταξιδεύει από «τρόπο» σε «τρόπο» όχι με τις μεθόδους που ήξερε ήδη αλλά με αυτές του Ντούο, που για εκείνον ήταν καινούριες.

Οι "Τρεις μπαλάντες για πιάνο" ερμηνεύονται από το σπουδαίο και πολυβραβευμένο Mikhail Petukhov (καθηγητή στο ωδείο Τσαϊκόφσκυ της Μόσχας).

Τα "Τέσσερα τραγούδια του Charles Cotton" τραγουδάει η Αμερικανίδα Susan Lambert (τραγουδίστρια μιούζικαλ) ενώ τη συνοδεύει ο Τάκης Φαραζής.

Το "Κουαρτέτο εγχόρδων αρ. 1" ερμηνεύεται από το ρωσικό κουαρτέτο Mlada, αποτελούμενο από τέσσερις γυναίκες. Τη διδασκαλία έκανε ο Καρέν Χατσατουριάν, συνθέτης και ανιψιός του Αράμ, με τον οποίο ο Σφέτσας είχε γίνει φίλος ύστερα από το πρώτο του ταξίδι στη Μόσχα το 1983. Στο κουαρτέτο, η χρήση της ανατολικής μουσικής, τόσο στα επιμέρους σόλο όσο και στη γενικότερη γραφή, οργανώνεται μέσα από διάφορες διαδικασίες.

Δημήτρης Μαρίνος - Του μαντολίνου

Δίσκος του Ζακυνθινού δεξιοτέχνη μαντολινίστα, Δημήτρη Μαρίνου.
Μουσική επιμέλεια - παραγωγή: Δημήτρης Λάγιος
Έτος κυκλοφορίας: 1987

Ο δίσκος περιλαμβάνει συνθέτες από τα τέσσερα μεγάλα νησιά του Ιονίου, με (ευνόητη) έμφαση στη Ζάκυνθο (με τους Παξούς και την Ιθάκη να εκπροσωπούνται μόνο σε τίτλους κομματιών):
- Κέρκυρα (Σαμάρας, Λαμπελέτ)
- Λευκάδα (Σφέτσας)
- Κεφαλλονιά (Λαυράγκας)
- Ζάκυνθος (παραδοσιακό, Καρρέρ, Βισβάρδης, Ξένος, Λάγιος)

Περιλαμβάνει συνθέτες από διάφορες εποχές, με παλαιότερο τον Καρρέρ και νεότερο το Λάγιο.

Υφολογικά έχει πολλές εναλλαγές, που διατηρούν αμείωτο το ενδιαφέρον του ακροατή: Κομμάτια για σόλο μαντολίνο (Σαμάρας, Ξένος), για μαντολίνο και πιάνο (Λαυράγκας, Καρρέρ, Σφέτσας, Λάγιος, Βισβάρδης), για μαντολίνο και κιθάρα (Λαμπελέτ), καθώς και για σύνολο (παραδοσιακό, Λάγιος), και επιρροές που κυμαίνονται από την παραδοσιακή μουσική μέχρι τη ροκ.

Τα περισσότερα κομμάτια είναι μεταγραφές, ενώ το έργο του Ξένου γράφτηκε ειδικά για την έκδοση.

Εκτός από το Δημήτρη Μαρίνο, παίζουν:
- Νέλλη Σεμιτέκολο: πιάνο
- Γιώργος Σκαβάρας: κλασική κιθάρα (και ηλεκτρική κιθάρα, στο σύνολο)

στο σύνολο παίζουν και οι:
- Βασίλης Κοπανίκης: πλήκτρα
- Χρήστος Βογιατζής: μπάσο
- Θανάσης Κιπενής: Τύμπανα

Προσθέτω κάποιες πληροφορίες γύρω από το δίσκο, που δεν αναφέρονται αλλά έχουν ιδιαίτερο ενδιαφέρον, και τις οποίες είχα την τύχη να μάθω, κυρίως μέσω επικοινωνίας με τον ίδιο το Μαρίνο:
- Ο ισπανικός χορός του Σαμάρα αποτελεί μεταγραφή του Μαρίνου για τέσσερα μαντολίνα, τα οποία έπαιξε ο ίδιος με τη στούντιο τεχνική του over-dubbing.
- Τα κομμάτια "Ένα παράξενο νοσταλγικό καλοκαίρι" και "Το τραγούδι της νύχτας" μεταγράφηκαν από το συνθέτη από την αρχική του εκδοχή για πιάνο σόλο, από τον πρώτο τόμο της συλλογής του Σφέτσα "Στο ρεύμα του ήλιου" (ο οποίος εν τούτοις επιγράφεται "12 κομμάτια για πιάνο ή άλλους οργανικούς συνδυασμούς").
- Το μεσαίο (αργό) μέρος του κομματιού "Παξοί-Αντίπαξοι" προέρχεται από ένα αχρησιμοποίητο τραγούδι του δίσκου "Ο ήλιος ο ηλιάτορας" (1982, σε ποίηση Οδυσσέα Ελύτη). Στο ίδιο κομμάτι, κατ' εξαίρεση δεν παίζει πιάνο η Σεμιτέκολο, αλλά ο συνθέτης, Δημήτρης Λάγιος.

Και μια επισήμανση:
Ο Γέρανος (ή μεγάλος ζακυνθινός), είναι ο αστικός "Γιαργηττός". Ο Λάγιος τον μετονόμασε εύλογα για να τον διαχωρίσει από τον ομώνυμο χορό που παίζεται στην ορεινή Ζάκυνθο με "ταμπουρλονιάκαρα" (νιάκαρα ή ανάκαρα = ζουρνάς). Η παρούσα διασκευή έγινε από τα μέλη του ροκ συνόλου. Το κομμάτι είχε δισκογραφηθεί στην παραδοσιακή του εκδοχή (με σολίστα πάλι το Μαρίνο) στο λαογραφικό δίσκο του Λάγιου "Λαϊκά τραγούδια της Ζάκυνθος" (1983).

Δημήτρης Λάγιος: Σκιές (1987)

Από τους σπάνιους δίσκους του Λάγιου, που κυκλοφόρησε περιορισμένα μόνο σε βινύλιο το 1987. Αποτελεί την πρώτη του συνεργασία με το φωνητικό σύνολο "Διάσταση" της Κύπρου. (Η δεύτερη ήταν το "Ίνα τι", που κυκλοφόρησε ένα χρόνο μετά το θάνατο του συνθέτη, το 1992).

Η παραγωγή του δίσκου περιορίζεται κυρίως σε ήχους συνθεσάιζερ. Ο δίσκος περιλαμβάνει μια από τις κορυφαίες στιγμές του Λάγιου, το τραγούδι "Σε καρτερούσα" σε ποίηση Τάλμποτ Κεφαλινού.

Περιεχόμενα:

1. Νυχτερινο
2. Δικο σου το τραγουδι
3. Τα δακρυα της αμμοχωστου
4. Νανουρισμα για την υακίνθη
5. Εχε γεια
6. Λυχνος
7. Σκιες
8. Φωτια στην ξενιτεια
9. Για ενα κοσμο στρογγυλο
10. Ειναι παραμυθι για την κ. Αγγελική κλάδη
11. Σε καρτερουσα
12. Υμνουμε

Μουσική: Δημήτρης Λάγιος

Στίχοι: Δημήτρης Λάγιος, Κλαίρη Αγγελίδου (3), Τάλμποτ Κεφαλινός (11)

Τραγούδι: Δημήτρης Λάγιος, φωνητικό σύνολο Διάσταση, Λόλα Άζα (1), Ηλέκτρα Βάργκα (4), Μαίρη Θεολογίδου (8)

Παίζουν: Alex Zografov, πιάνο, synths, congas, Δημήτρης Λάγιος, μαντολίνο

Έτος κυκλοφορίας: 1987

Αλέκος Ξένος, «Η συμβολή των Ζακυνθινών μουσικών στον εθνικόν αγώνα»

Μια μικρή συμβολή στο ιστολόγιο, με την ευκαιρία των προγραμματισμένων εκδηλώσεων και αφιερωμάτων για τον Αλέκο Ξένο, από σήμερα (παρουσίαση παιδικών τραγουδιών στην Κέρκυρα) μέχρι τα τέλη του Γενάρη.

Το κείμενο αυτό του Ξένου δημοσιεύθηκε στη συλλογική έκδοση Χρονικά Ζακύνθου, «σύγγραμα περιοδικόν εκδιδόμενον υπό της “Ζακυνθινής Εστίας”», τόμος Α΄, 1964, «Εκατονταετηρίς της Ενώσεως της Επτανήσου, Αθήναι». Αν δεν απατώμαι, δεν ακολούθησε ποτέ δεύτερος τόμος.

Το κείμενο δεν παρέχει σπάνιες πληροφορίες - ανατρέχει κυρίως σε προγενέστερες μελέτες, ιδίως στα απομνημονεύματα του Παύλου Καρρέρ. Ωστόσο έχει ενδιαφέρον ως συνολική τοποθέτηση, και βέβαια ιστορική αξία λόγω της σπουδαιότητας του συγγραφέα του, που μας μεταφέρει ένα δείγμα των ανησυχιών του.

Περισσότερα για τον Αλέκο Ξένο, βλ.εδώ:
http://alekos-xenos.pblogs.gr

CD: Ζάκυνθος, μούσα μουσική

Το 2001 εκδόθηκε η πρώτη εργασία για το σύνολο της ζακυνθινής μουσικής. Πρόκειται για την ενότητα «Ζάκυνθος, μούσα μουσική» της συλλογικής έκδοσης Ζάκυνθος, Απουλία – Μουσική, ήθη, έθιμα (Νομαρχιακή αυτοδιοίκηση Ζακύνθου, Ζάκυνθος). Η έκδοση είναι δυσεύρετη, καθώς κυκλοφόρησε εκτός εμπορίου σε περιορισμένο αριθμό αντιτύπων.

Επιμελητής του μουσικού μέρους ήταν ο Ιάκωβος Κονιτόπουλος, ο οποίος μου ανέθεσε τη συγγραφή της μονογραφίας για τη λόγια μουσική της Ζακύνθου («Η λόγια μουσική της Ζακύνθου μέσα από την ιστορική της εξέλιξη», ό.π., σσ. 99-139).

H εν λόγω εργασία δεν είναι ούτε εξαντλητική ούτε αλάνθαστη, κυρίως λόγω στενότητας χρόνου αλλά και των γενικότερων (και σύνηθων) ερευνητικών προβλημάτων. Αποτελεί εν τούτοις σταθμό στην έρευνα της ζακυνθινής μουσικής. Ενδεικτικά: Παρουσιάζονται με τον τρόπο που τους αξίζει συνθέτες όπως ο Στέφανος Καραμαλίκης και ο Αντώνιος Καπνίσης. Η εργογραφία πολλών συνθετών ήταν η πληρέστερη τη στιγμή εκείνη. Ειδικά στην περίπτωση του Αντώνιου Καπνίση, είναι η πρώτη φορά που δημοσιεύθηκε εργογραφία του, αφού μέχρι πρότινος όλα τα έργα του θεωρούνταν χαμένα. Σημαντικό είναι και το μουσικό παράρτημα του βιβλίου (παρτιτούρες), τα περισσότερα κομμάτια του οποίου δημοσιεύονται για πρώτη φορά.

Η έκδοση συνοδεύεται από ένα CD (αρχική σκέψη ήταν να υπάρχουν δύο, αλλά περιοριστήκε σε ένα λόγω περικοπών...) Πρόκειται για μία από τις πιο αξιόλογες μουσικές εκδόσεις που έχουν κυκλοφορήσει για τη ζακυνθινή μουσική

Η έκδοση χρηματοδοτήθηκε από το πρόγραμμα «Interreg II» της Ευρωπαϊκής ένωσης, που είχε σκοπό να φέρει κοντά διαφορετικούς τόπους δύο διαφορετικών χωρών. Εδώ η σύγκριση / σύγκλιση έγινε με την Απουλία της Κάτω Ιταλίας. Στο βιβλίο υπάρχουν σχετικά κείμενα (αν και τελικά οι δύο τόποι εξετάζονται ανεξάρτητα, με το βάρος να πέφτει, ευνόητα, στη Ζάκυνθο) και τα δύο τελευταία κομμάτια του CD καταγράφουν αυτήν την παράδοση (επίσης ενδεικτική η αναλογία).